این شیء یکی از بزرگترین اسرار باستان‌شناسی است
نخستین نمونه از این اشیاء گیج‌کننده، تقریباً سه قرن پیش کشف شد و بعد از گذشت ۳۰۰ سال ما هنوز نمی‌دانیم کاربرد آن‌ها چه بوده است.
اول صبح؛ تعداد کمی از حدود صد دوازده‌وجهی رومی که تا کنون در نقاط مختلف اروپا پیدا شده‌اند کاملا سالم مانده‌اند (مانند آنچه در تصویر بالا می‌بینید). ما تقریباً هیچ چیزی در مورد این اشیاء مرموز نمی‌دانیم، در واقع آنقدر کم می‌دانیم که نظریه‌های مختلف در مورد معنا و عملکرد آن‌ها خود به یک نوع منبع سرگرمی تبدیل شده‌اند.
یکی از قوی‌ترین سرنخ‌هایی که در اختیار داریم، این نقشه است که به ما می‌گوید این دوازده‌وجهی‌ها در گوشه‌ای از امپراتوری روم محبوبیت خاصی داشتند: شمال فرانسه و آلمان در دورۀ رومی.
تقریباً تمام دوازده وجهی‌های رومی در بریتانیا، فرانسه و آلمان رومی یافت شدند
پس ما چه می‌دانیم؟
دوازده‌وجهی‌های رومی که دوازده‌وجهی‌های گالو-رومی نیز نامیده می‌شوند، اجسام توخالی ۱۲ وجهی هستند که هر ضلع آن‌ها خود به شکل یک پنج ضلعی است و تقریباً همیشه حاوی یک سوراخ است و لبه‌های بیرونی آن‌ها به طور کلی دارای برجستگی‌های گرد است.
بیشتر این اشیاء از برنز ساخته شده‌اند، اما برخی هم از سنگ هستند و سوراخ یا دستگیره ندارند. دوازده‌وجهی‌ها معمولاً به اندازه‌ی مشت هستند، اما ارتفاع آن‌ها از حدود ۴ تا ۱۱ سانتی‌متر متغیر است. اندازه سوراخ‌ها هم متفاوت است، از ۶ تا ۴۰ میلی‌متر. دو سوراخ متضاد معمولاً اندازه‌های متفاوتی دارند.
اشیایی از این نوع ناشناخته بودند تا اینکه نخستین مورد سال ۱۷۳۹ در آستون، هِرتفوردشایر پیدا شد. در مجموع، دست‌کم ۱۱۶ مورد از مکان‌هایی به دور از شمال انگلستان و مجارستان حفاری شده است. اما بیشتر آن‌ها در گال، به ویژه در حوضچه راین، در سوئیس کنونی، شرق فرانسه، جنوب آلمان و کشورهای پایین یافت شده‌اند. برخی از آن‌ها در گنجینه‌های سکه یافت شدند که نشان می‌دهد صاحبانشان آن‌ها را ارزشمند می‌دانستند. قدمت بیشتر آن‌ها را به قرن دوم و سوم پس از میلاد می‌رسد.
باروهای رومی در محل آوِنتیکوم در سوئیس، جایی که یک دوازده‌وجهی پیدا شد
یک اسباب‌بازی، یک ابزار، یک تقویم؟
هیچ اشاره‌ای به دوازده‌وجهی از زمان رومیان بجا نمانده است. هر نظریه‌ای در مورد عملکرد آن‌ها صرفا بر اساس گمانه‌زنی است. برخی از این نظریات که تا کنون ارائه شده‌اند را می‌توان به صورت زیر فهرست کرد:
نوع خاصی از تاس برای یک بازی که از آن زمان در تاریخ گم شده است.
یک شئ جادویی، احتمالاً از مذهب سلتیک.
یک اسباب بازی برای کودکان.
وزنه‌ای برای تورهای ماهیگیری.
سر عصای یک رئیس قبیله.
نوعی ساز موسیقی.
ابزاری برای تخمین فواصل و بررسی زمین، به ویژه برای اهداف نظامی.
ابزاری برای تخمین اندازه و فاصله اشیاء در میدان نبرد برای منجنیق‌ها.
دستگاهی برای تشخیص سکه‌های تقلبی.
تقویمی برای تعیین اعتدال بهاری و پاییزی یا تاریخ بهینه کاشت گندم.
یک جا شمعی. (بقایای موم در یکی دو مورد از اشیاء یافت شد.)
یک اتصال‌دهنده برای تیرهای فلزی یا چوبی.
ابزار بافندگی مخصوص دستکش. (شاید به همین دلیل هیچ دوازده‌وجهی در مناطق گرمتر امپراتوری یافت نشد.)
مقیاسی برای کالیبراسیون لوله‌های آب.
پایه‌ای برای قرار دادن نشان عقاب. (هر لژیون رومی یک پرنده نمادین را روی یک عصا حمل می‌کرد.)
دستگاه طالع بینی که برای فال‌گیری از آن استفاده می‌شود. (روی دوازده‌وجهی که سال ۱۹۸۲ در ژنو یافت شد، نام‌های لاتین ۱۲ علامت زودیاک نوشته شده بود.)
ارتباط هندوچینی
گسترش جغرافیایی دوازده‌وجهی‌هایی که ما می‌شناسیم خاص است: همه آن‌ها در سرزمین‌هایی یافت شدند که توسط روم اداره می‌شد و سلت‌ها ساکن آن‌ها بودند. این موضوع، پشتیبان این نظریه است که آن‌ها خاص فرهنگ گالو-رومی بودند که از تماس بین مردم سلتیک گال و فاتحان رومی آن‌ها پدید آمد.
جالب است که باستان‌شناسان در دهه ۱۹۶۰، اشیاء مشابهی را در امتداد جاده ابریشم دریایی در جنوب شرقی آسیا یافتند، با این تفاوت که کوچکتر و از جنس طلا بودند. به نظر نمی‌رسد آن‌ها قدیمی‌تر از دست‌سازه‌های گالو-رومی باشند و شاید شاهدی بر تأثیر رومی بر پادشاهی هندوچین باستانی فونان باشند.
در حال حاضر راز دوازده‌وجهی رومی حل‌نشده باقی مانده و شاید برای همیشه حل‌نشده باقی بماند.