چرا استرالیا این همه حیوان سمی عجیب دارد؟

اول صبح؛ تنوع زیستی جانوران در استرالیا حیرت‌انگیز است و مجموعه‌ای شگفت‌انگیز از موجودات سمی مثل انواع عنکبوت، مار، عروس دریایی، مورچه، زنبور و پلاتی‌پوس در این کشور زندگی می‌کنند. ولی سوالی که مطرح می‌شود این است که چرا بسیاری از حیواناتی که در استرالیا زندگی می‌کنند، از سم به عنوان سلاح بهره می‌برند؟

بسیاری از این جانوران قبل از آنکه استرالیا به‌عنوان یک قاره معرفی شود، وجود داشته‌اند. اما داستان مارهای سمی‌ای که بعد از ظهور این قاره، در آنجا سکنی گزیدند، داستانی متفاوت است.

به گفته کوین آرباکل، دانشیار علوم زیستی تکاملی در دانشگاه سوانسی بریتانیا در این باره توضیح داده که استرالیا حدود صد میلیون سال پیش و زمانی که از ابر قاره جنوبی گندوانا جدا شد، تبدیل به یک خشکی گردید. طبق گفته او، قدمت این حشرات سمی دو تا سه برابر قدیمی‌تر از جدا شدن استرالیا از قاره گندواناست.

از سوی دیگر، برخی از این گونه‌های سمی، زمانی که استرالیا از این ابرقاره جدا و به یک خشکی منزوی تبدیل شد، در این جزیره بزرگ گیر افتادند. از جمله بندپایان سمی استرالیا می‌توان به مورچه‌های تله فک (genus Odontomachus) اشاره کرد که اگر شما را نیش بزنند، جای نیششان به شدت دردناک است. اما این حشرات نه فقط در استرالیا، بلکه در دیگر مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری در سراسر جهان هم زندگی می‌کنند.

یکی دیگر از این حشرات، مورچه‌های بولداگ استرالیایی است (genus Myrmecia) که می‌تواند به صورت همزمان هم شما را نیش زده و هم گاز بگیرد و جزو کشنده‌ترین مورچه‌ها در دنیا به شمار می‌روند و طبق گزارش منتشره در رکورد جهانی گینس از سال ۱۹۳۶ تا حالا سه نفر با نیش این مورچه کشته شده‌اند. این مورچه‌های سمی از قبل از جدایی استرالیا از گندوانا در آنجا زندگی می‌کردند و پس از جدا شدن استرالیا در آنجا باقی ماندند.

آرباکل در مورد عنکبوت‌های استرالیا به این نکته اشاره کرد که عنکبوت‌های تار قیفی (genera Hadronyche and Atrax)، تنها گونه عنکبوت در استرالیا هستند که می‌توانند با نیش سمی‌شان انسان را بکشند.

طبق گزارش موزه استرالیا، تصور می‌شود که عنکبوت‌های نر تار قیفی، باعث مرگ ۱۳ نفر شده‌اند؛ هرچند که از زمان معرفی پادزهر نیش این عنکبوت در سال ۱۹۸۱، هیچ مرگ انسانی ناشی از نیش این عنکبوت ثبت نشده است. یک گونه استرالیایی از عنکبوت بیوه پشت قرمز هم می‌تواند با نیش سمی‌اش باعث مرگ انسان شود که اجداد آن‌ها نیز قبل از جدا شدن استرالیا از ابرقاره گندوانا در آنجا زندگی می‌کردند.

به همین ترتیب، سرپایان سمی، از جمله ماهی مرکب، اختاپوس و سپیداج از حدود ۳۰۰ میلیون سال پیش وجود داشته‌اند و قبل از آنکه قاره استرالیا به شکلی مجزا وجود داشته باشد، در آب‌های اطراف زندگی می‌کرده‌اند.

یک حادثه تاریخی

طبق گفته مایکل لی، استاد زیست‌شناسی تکاملی موزه استرالیای جنوبی و دانشگاه فلیندرز، بخش دیگری از پاسخ این سوال، به ۶۰ میلیون سال پیش برمی‌گردد و به یک حادثه تاریخی‌می رسد. در آن زمان، رانش قاره‌ای، استرالیا را به سمت قطب جنوب راند و همین اتفاق باعث شد تا بیشتر خزندگانی که در این منطقه زندگی می‌کردند، از بین بروند.

ولی زمانی که قاره استرالیا تدریجا به سمت شمال حرکت کرد، دمای آن دوباره افزایش یافت و خزندگان مجددا به آنجا جذب شدند. به شکلی تصادفی و ۴۰ میلیون سال بعد از این حادثه، اولین مارها در این قاره ساکن شدند و این گونه از مارها، از خانواده سمی Elapidae با نیش جلویی بودند که شامل مارهای کبرا، مامباها، مارهای مرجانی و تایپان‌ها می‌شوند. آن‌ها به اجداد مارهای این سرزمین تبدیل شده و تدریجا تبدیل به مارهای سمی شدند.

به گفته لی، از بین ۲۲۰ گونه مار که در استرالیا زندگی می‌کنند، ۱۴۵ گونه سمی هستند. این مارهای سمی، ۶۵٪ جمعیت مارهای استرالیا را تشکیل می‌دهند. جالب توجه اینجاست که تنها ۱۵ درصد از مارهای جهان سمی هستند.

تک تک گونه‌های عروس دریایی ساکن استرالیا، سمی هستند. قدمت آن‌ها به ۵۰۰ میلیون سال قبل برمی‌گردد و آن‌ها نیز از قبل از به وجود آمدن قاره استرالیا در اقیانوس‌های اطراف این کشور زندگی می‌کردند. طبق گفته آرباکل، عروس‌های دریایی کشنده جعبه‌ای (از جمله Carukia barnesi) یا گونه Physalia physalis که در آب‌های استرالیا زندگی می‌کنند، معمولا در آب‌های استوایی و نیمه گرمسیری ساکن هستند. او در این باره گفته: «آن‌ها پدیده‌ای تنها استرالیایی نیستند.» باید این را مدنظر داشت که خط ساحلی استرالیا، اکوسیستم مناسبی برای این موجودات ایجاد می‌کند.

شمارش تعداد موجوات سمی که در استرالیا زندگی می‌کنند کار دشواری است.

دیتر هوچولی، استاد بوم‌شناسی دانشگاه سیدنی در این رابطه گفت: «پاسخ کوتاه برای این سوال زیاد است و احتمالا تعداد این جانوران به مراتب بیشتر از آن چیزی است که فکر می‌کنیم.»

آرباکل توضیح داده که جدای از مارها، تعدد جانوران سمی در استرالیا منطقی و معمولی است. او ادامه داد: «برخلاف تصور عمومی، تنوع بی‌مهرگان سمی در استرالیا بیش از حد زیاد یا متنوع نیست. استرالیا به عنوان خانه و مامن حیوانات بسیار سمی تصویری بادوام و برجسته دارد؛ اما در بیشتر مواقع در این مورد اغراق می‌شود.»

او در این باره که بخشی از این باور ریشه در سرمایه علمی و زیرساخت‌های عالی این قاره برای بهداشت عمومی و مراقبت‌های پزشکی دارد، مردد است. آرباکل ادامه داد: «تنوع حیوانات سمی در استرالیا با در نظر داشتن اینکه اینجا یک منطقه عمدتا گرمسیری است، اصلا غیرعادی به نظر نمی‌رسد.»