چرا ژاپنی‌ها «تعظیم» می‌کنند؟
علیرغم آن که دیگر سامورایی‌ها بر ژاپن حکمرانی نمی‌کنند، اما تعظیم کردن به عنوان علامت احترام همچنان پابرجا باقی مانده است. تعظیم برای ژاپنی‌ها حاوی چندین معناست؛ از سلام گرفته تا عذرخواهی، احترام یا عبادت. جالب اینکه تفاوت‌های ظریفی نیز در انواع مختلف تعظیم وجود دارد.
اول صبح؛ برای ژاپنی‌ها تعظیم کردن عملی است که هر روز انجام می‌دهند. کودکان ژاپنی در آغاز هر روز مدرسه به سوی معلم خود تعظیم کرده و می‌گویند «اوهایو گزایماس» یا صبح بخیر. آغاز یک جلسه کاری در ژاپن بدون تعظیم رسمی غیر قابل تصور است. کارکنان مغازه و راهبران قطار، کارکنان هتل، سرایدارها و تحویل دهندگان کالا همگی به سوی ارباب رجوع و مشتریان خود تعظیم می‌کنند. حتی عبور از کنار یک همکار در راهرو به ناچار باعث تماس چشمی و تکان دادن عمیق سر به نشانه اظهار احترام دو نفر به یکدیگر می‌شود.
این حرکات به معنای اعلام سلام و اظهار ادب قلمداد می‌شوند. تعظیم بخش مهمی از احوالپرسی در ژاپن است. تعظیم در فرهنگ ژاپنی نشان دهنده اعتماد و صلح است.
توجه به حفظ وضعیت بدنی در ژاپن از دیرباز حائز اهمیت بوده است. رشته تیراندازی با کمان یک مهارت مهم نظامی محسوب شده و هم چنین مناسکی مذهبی در زیارتگاه‌های شینتو از ایام قدیم بوده که در ژاپن آموزش داده شده است. در نتیجه، گنجاندن آداب مناسب در زندگی روزمره یک فرد برای دستیابی به پاهای قوی و وضعیت مناسب لازم برای آزاد بودن هر دو دست برای شلیک تیر از کمان از روی یک اسب در حال تاخت وتاز حائز اهمیت بوده و به همین دلیل است که از نظر تاریخی به رزمندگان و نخبگان در جامعه آموزش داده می‌شد که حفظ وضعیت بدنی و رعایت آداب از اهمیت زیادی برخوردار است.
عموما اعتقاد بر این است که تعظیم در دوره آسوکا در فاصله سال‌های ۵۳۸ تا سال ۷۱۰ میلادی به هنجاری پذیرفته شده تبدیل شد. بودیسم از سرزمین اصلی آسیا به ژاپن رسید و باعث ایجاد تغییراتی در آداب هنری، احتماعی و سیاسی آن کشور نوپا شده بود. در ایمان بودایی تعظیم یک ژست مهم احترام و تقوا بوده و کماکان حفظ شده و خیلی زود برای نشان دادن احترام مشابه به نخبگان در جامعه کاملا سلسله مراتبی ژاپن پذیرفته شد.
علیرغم آن که امروز سامورایی‌ها دیگر بر ژاپن حکمرانی نمی‌کنند تعظیم به عنوان علامت احترام ماندگار شده است. امروه تعظیم در ژاپن برای برقراری ارتباط در زمان خداحافظی، شروع یا پایان یک کلاس، آغاز و پایان یک جلسه یا مراسم و برای ابراز قدردانی نیز کاربرد دارد. تعظیم هم چنین به عنوان یک عذرخواهی، برای همراهی با یک درخواست یا ابراز همدردی یا قدردانی در ژاپن استفاده می‌شود. هم چنین، تعظیم در میان ژاپنی‌ها را هنگام انجام عبادت توسط یک فرد و یا در آغاز یک مراسم رسمی نیز می‌توان مشاهده کرد. علاوه بر آن، تعظیم عنصری مهم از هنرهای رزمی قلمداد می‌شود.
از تعظیم غیر رسمی تا تعظیم عمیقا رسمی
تعظیم در ژاپن قاعده خاص خود را دارد: پشت باید صاف باشد، پاها نیز باید در حالتی صاف و محکم قرار گیرند سپس تعظیم باید به موقع با تنفس فرد انجام شود. فرد با خم شدن به سمت جلو از کمر باید یکبار تنفس دم داشته باشد. سپس این وضعیت برای مدت زمانی به طول می‌انجامد تا بازدم حفظ شده و سپس فردی که تعظیم را انجام می‌دهد دوباره تنفس خود را در حالی که به وضعیت عمودی باز می‌گردد انجام می‌دهد.
زمانی که تعظیم «اشاکو» یا یک احوالپرسی نسبت معمولی بین افرادی با موقعیت مشابه و یا زمانی انجام می‌دهد که تشریفات چندان مهم نیستند فرد صرفا باید به سمت جلو تا زاویه ۱۵ ثانیه خم شود و این کار صرفا چند ثانیه به طول می‌انجامد.
نوع دیگر تعظیم در ژاپن «کِیرِی» نام دارد و در آن فرد ملزم می‌شود با زاویه ۳۰ درجه خم شود و به زمین در حدود ۱ متر جلوی انگشتان پا نگاه کند.
تعطیم کِیرِی برای خوشامدگویی به مشتریان، پیوستن به یک جلسه یا هنگام تعامل با مافوق مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تعظیم دیگری به نام «سایکِرِی» در ژاپن وجود دارد که بیش‌ترین احترام گذاشتن به طرف مقابل بوده و برای تاکید بر احترام و اخلاص صورت می‌گیرد و به منظور انجام آن نیاز به تعظیم کمر تا ۷۰ درجه و باقی ماندن در آن موقعیت تا چندین ثانیه وجود دارد. سایکِیرِی برای خوشامدگویی به یک شخص بسیار مهم مانند یکی از اعضای خاندان امپراتوری ژاپن یا برای ابراز پشیمانی عمیق یا درخواست لطف قابل توجه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
انتظار می‌رود مردانی که این نوع از تعظیم‌ها را انجام می‌دهند بازوهای‌شان را در کنار پاهای خود به شکلی سفت نگه دارند در حالی که زنان یک دست خود را روی دست دیگر در جلوی شکم‌شان قرار می‌دهند.
تعظیم‌هایی که در حالت نشستن انجام می‌شوند با نام «زارِی» شناخته می‌شوند و معمولا در مناسبت‌های سنتی مانند مراسم چای و مسابقات مرتبط با هنرهای رزمی مورد استفاده قرار می‌گیرند. تمام تعظیم‌های نشسته از حالت نشسته «سِیزا» آغاز می‌شوند که در آن پاها به طور مستقیم در زیر قرار می‌گیرند و انگشتان پا به طور مستقیم به سمت عقب قرار می‌گیرند. فرد روی ساق پا می‌نشیند و آرنج‌ها را کمی به سمت بیرون نشان می‌دهد و کف دست‌ها را در بالای ران‌ها قرار می‌دهد. این حالت نشستن می‌تواند برای یک فرد غیر ژاپنی ناراحت کننده و دشوار به نظر برسد به خصوص اگر فرد مجبور باشد برای مدت زمانی طوانی آن حالت را حفظ کند.
تعظیم سایکِیرِی از وضعیت سِیزا آغاز می‌شود و فرد را ملزم می‌سازد تا زمانی که قفسه سینه بر روی دامان او قرار گیرد به سمت جلو خم شود. همزمان دست‌ها در امتداد ران‌ها به سمت جلو می‌لغزند تا زمانی که روی تاتامی* در ناحیه جلوی زانو قرار گیرند. موقعیت نهایی صورت فرد را در فاصله ۵ سانتی متری از زمین قرار داده و کف دست‌ها شکلی مثلی را روی زمین تشکیل می‌دهند.
«فوتسورِی» نوعی کم‌تر رسمی از همان تعظیم است و در آن فرد صرفا باید بدن خود را تا زمانی که سرش حدود ۳۰ سانتی متر از زمین فاصله داشته باشد خم کند. «سِنرِی» گونه‌ای آرام‌تر از تعظیم است و در آن فرد صرفا باید حدود ۳۰ درجه از ناحیه کمر خم شود و نوک انگشتان‌اش روی تاتامی قرار داشته باشد.
تعظیم برای نجات جان
یکی دیگر از تعظیم‌های بسیار کمیاب‌تر «دوگِزا» است که در آن فرد باید روی دست‌ها و زانوهای خود قرار گیرد و صورت‌اش را بر روی زمین قرار دهد و در گذشته زمانی مورد استفاده قرار می‌گرفت که شخصی پس از توهین به یک مافوق قدرتمند برای زندگی خود التماس می‌کند.
«متیو استرچر» استاد ادبیات ژاپنی در دانشگاه سوفیا در توکیو هنگامی که برای اولین بار در دهه ۱۹۸۰ وارد ژاپن شد دروس آداب معاشرت را آموخت. او می‌گوید که تاکید بر تعظیم مناسب و نه صرفا پایین انداختن سرش برای مدت زمانی کوتاه را آموخت. او می‌افزاید: «زمانی که خارجی‌ها سعی می‌کنند تعظیم کنند مقداری فضای بیش‌تر فراهم می‌شود و فکر می‌کنم ژاپنی‌ها از مشاهده تلاش ما برای درست انجام دادن تعظیم لذت می‌برند و آن را ارج می‌نهند به همین ترتیب زمانی که انتظارات برآمده از سنت‌ها را نادیده می‌گیریم و هیچ تلاشی در یک لحظه خاص انجام نمی‌دهیم ارج و ارزشی برای آن قائل نمی‌شوند».
استرچر پس از سه دهه اقامت در ژاپن می‌گوید که می‌داند چه زمانی تکان دادن سر نه چندان رسمی برای همکاری که از مقابل‌اش عبور می‌کند کافی است و این که در چه مواقع و موقعیت‌هایی باید ابراز قدردانی یا احترام بیش‌تری را از خود نشان دهد.
یک خداحافظی مناسب
او می‌گوید: «زمانی که در حال خداحافظی هستم ضروری است که به درستی تعظیم کنم، زیرا انجام ندادن آن کار به معنای آن است که قدردانی نکرده و احترامی برای طرف مقابل قائل نشده ام. در یک محیط تجاری و کاری از ما انتظار می‌رود کار درست را انجام دهیم، زیرا برای ژاپنی‌ها مهم است که اطمینان کسب کنند در محل کار میان اعضا هماهنگی وجود دارد».
با این وجود، نکته جالب آن است که نسل‌های جوان ژاپنی معنای دقیق مهم‌ترین شکل ارتباط ناگفته ژاپن را درک نمی‌کنند. در واقع، معنای ظریف تعظیم‌های مختلف ژاپنی امروزه حتی در داخل ژاپن کم‌تر شناخته شده اند. این در حالیست که نسل‌های قبلی به طور سنتی این تفاوت‌ها را در محیط خانه می‌آموختند.
«کیوموتو اوگاساوارا» سی و دومین رئیس مدرسه «رِیهو» یا آداب معاشرت می‌گوید: «من معتقدم که هر کسی می‌تواند این تفاوت‌های ظریف را با اندکی مطالعه درک کند. تعظیم نشان دهنده هویت فرهنگی ماست. بنابراین، برای درک ریشه‌های ما و به اشتراک گذاشتن آن با دیگران حیاتی است. این بخشی از فرهنگ‌مان است که تحت تاثیر عوامل بسیاری مانند تاریخ و محیط ما قرار دارد. شناخت و استفاده از اشکال مختلف تعظیم بسیار ارزشمند است».
* تاتامی یک نوع تشک است که به عنوان یک کفپوش در اتاق‌های سنتی ژاپنی استفاده می‌گردد. به طور سنتی با استفاده از کاه برنج درست می‌شد امروزه، اما عمدتا از فوم پلی استایرن درست می‌شود.