پروژۀ چندسالۀ ژاپنی‌ها برای ساخت «توالت‌های متفاوت»/ تصاویر

اول صبح؛ پروژه توالت‌های عمومی توکیو توسط شهرداری توکیو در منطقه شیبویا (از بخش‌های مرکزی شهر) با حمایت بنیاد نیپون از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ اجرا شد. هدف پروژه در عین ایجاد فضای عمومی خدماتی، ارایه نمادی از فرهنگ مهمان نوازی ژاپنی است که در دنیا به آن شناخته شده است. برای نشان دادن این سمبل، نمایش نظافت و تمیزی شهر توکیو، شهرداری در ۱۷ نقطه از منظقه شیبویا با دعوت از ۱۶ معمار و طراح مطرح، بنام و مشهور (اکثرا ژاپنی و تعدادی غیر ژاپنی) برای طراحی توالت‌های عمومی به دنبال شکستن کلیشه‌ای رایج از فضاهای تاریک، کثیف، ترسناک و بدبوی این فضاهای عمومی بود. اهمیت این پروژه‌ها به حدی بود که ویم وندرس کارگردان هنرمند آلمانی فیلم «روزهای عالی» (۲۰۲۳) را با دعوت شهرداری توکیو و با الهام از این فضاها، معماری و نظافت آن‌ها تهیه نمود.

در ذیل به طور خلاصه، کار تعدادی از معماران در این پروژه را بررسی می‌کنیم:

۱- سو فوجیموتو Sou Fujimoto

کانسپت اصلی وی در طراحی این پروژه، فرم کشتی گونه طبیعی و فواره بود. استفاده از آب در روشویی این بنا در حد فاصل مرز بین فضای عمومی و نیمه عمومی در ارتفاع مختلف، از ایده‌های اولیه طراحی بوده است. بنای ایجاد شده، یک روشویی عمومی شهری است که نه تنها به توالت عمومی بلکه شهر نیز ارایه خدمات می‌دهد. فرم کشتی گونه توالت، جذابیت خاص خود را دارد که با تقعر ایجاد شده در قسمت روشویی و ایجاد انحنای ارتفاعی با ایجاد ارتفاعات مختلف همچون فواره‌ای است که از کودک تا بزرک با استفاده از آن، جوامع کوچکی را ایجاد می‌نمایند. قرار گیری یک درخت در روی این روشویی منحنی شکل، احساس تداوم فضای عمومی شهری را بیشتر نمایان می‌کند.

۲- کنگو کوما Kengo Kuma

فضاهای مستقل پوشیده از تکه‌های چوب، تلاشی برای ایجاد یک فضای روستایی از یک توالت عمومی است. نمای بیرونی با الوارهای ورقه‌ای چوب پوشیده شده و در عین حال قسمت‌های داخلی این کلبه ها، با همین تزیینات چوبی آرایه گردیده است. به طوریکه با ورود به داخل این توالتها، احساسی از قرارگیری همزمان درون و بیرون تداعی می‌گردد. درست به مانند قرارگیری در داخل تنه یک درخت.

۳- تادایو آندو Tadao Ando

معمار مطرح و با سابقه ژاپنی، سبک مینیمالیسم خود را در فرم منحنی با سقف مورب مجددا نمایش می‌دهد. گسترش فضای عمومی پارک اطراف به داخل در عین رعایت حریم و خلوت لازمه این کاربری با لوورهای عمودی و راهرو دور تا دور تامین می‌گردد. این عناصر عمودی قرار گرفته با راهرو دورتادور، در عین ایجاد قلمرو نیمه عمومی مشخص برای بنا، امکان استفاده راحت بهرهبرداران را فراهم می‌نماید و نور طبیعی محوطه اطراف نیز وارد فضا می‌گردد. کمترین تونالیته و کنتراست رنگی در فرم و مبلمان‌های بنا، مشخصه اصلی بنا می‌باشد.

۴- تویو ایتو Toyo Ito

الهام از فرم طبیعت در ورودی معبد سنتی ژاپنی در کنار منطقه جنگلی با ایجاد ۳ بنای قارچی شکل گردیده است. نمای عمومی این توالت‌ها به سمت شهر نیز، با استفاده از تونالیته رنگی از محل اتصال به زمین تا آسمان با حرکت رنگی قهوه‌ای به سفید و نهایتا ایجاد باریکه روشنایی در زیر سقف پیش آمده قارچی شکل، هارمونی از این بناها با محوطه طبیعی پشتی و ایجاد جذابیت بصری ویژه آن شده است.

۵- کازو ساتو Kazoo Sato

ساتو یک معمار نیست، او یک کارگردان خلاق است. عنوان توالت عمومی طراحی شده وی «سلام توالت» نامیده است. با توجه به سابقه وی در فعالیت‌های سرگرمی‌های صوتی، هدف وی ارایه پروژه‌ای بود که با صدا کار نماید و حتی الامکان از برخورد با سطوح در ان پرهیز گردد. این توالت مجهز به هوش مصنوعی صوتی می‌باشد که باز شدن درها، کارکردن فلاش ها، باز شدن لوله‌های دستمال‌های کاغذی و… با استفاده از صدا انجام گیرد. وی برای طراحی این پروژه به مدت سه سال به بررسی امکان‌های طراحی پرداخته است. فرم معماری گنبدی شکل آن هم در عین جذابیت بصری عمومی برای شهروندان، اجازه گردش و وزش باد و حذف بوهای نامطبوع در اطراف بنا را فراهم می‌نماید.

۶- شیگرو بان Shigeru Ban

تکنولوژی برای معماران ژاپنی همیشه الهام بخش بوده است. به گفته شیگرو بان، ۲ مساله اساسی در توالت‌های عمومی، نظافت این فضاها و اطلاع از خالی بودن آن‌هاست. پروژه ارایه شده توسط بان با ساتفاده از تکنولوژی شیشه‌های مات شونده طراحی و ارایه شده است. این تکنولوژی در عین حالیکه امکان رویت داخل توالت‌ها و اطمینان از نظافت آن‌ها را می‌دهد؛ از طرف دیگر با قفل کردن درها و مات شدن شیشه ها، فضای خصوصی استفاده کنندگان را فراهم می‌نماید. در هر دو توالت طراحی شده توسط بان، از این تکنولوژی استفاده شده و در یکی با رنگ‌های آب نباتی و در دیگری از رنگ‌های خاکی استفاده شده است. شب هنگام، این توالت‌ها با نور داخل این فضاها، همانند یک فانوس در شب عمل می‌نمایند.

۷- کاشیوا ساتو Kashiwa satoo

ساتو یک معمار نیست. او یک طراح خلاق و طراح نماد می‌باشد. عنوان پروژه خود را سفید نام نهاده که دلالتی بر تمیزی و ایمن بودن آن است. بنا به صورت یک مکعب سفید رنگ می‌باشد که با فاصله‌ای پایهه‌های ان از زمین بلندتر قرار گرفته و حالتی از تعلیق را نشان می‌دهد. قرارگیری راهروها در دورتادور توالت‌ها و استفاده از سازه کنسولی امکان ایجاد این کعب معلق را فراهم نموده است. رنگ سفید بنا با لوورهای افقی، با نورپردازی در شب، حالتی از مینیمالیسم نماد گونه این بنا را بیشتر نشان میدهد.

۸- فومیعیکو ماکی Fumihiko Maki

معمار سالخورده و باتجربه ژاپنی، این بار در طراحی یک توالت عمومی در چالشی جدید نام آن را «ماهی مرکب» می‌نامد. اما چرا این نام؟ موقعیت قرارگیری این توالت در داخل یک محله مسکونی و در گوشه‌ای از محوطه باز کودکان است. این محموطه با نام «پارک اختاپوس» با وسایل بازی به شکل اختاپوس مبله گردیده است. با الهام از این نامگذاری، از فرم منحنی و نرم موجودات دریایی استفاده نمده و سقف منحنی شکل یکپارچه روی توالت‌های مجزا را ایجاد می‌نماید به مانند یک پاوین در پارک. این فاصله سقف از توالت‌ها در عین ایجاد تهویه عمومی، امکان ورودی نور طبیعی را نیز فراهم می‌نماید. وی این بنا را یک پاویون برای پارک معرفی می‌نماید. فضای مرکزی روباز و اماکن دید از پارک به توالت‌ها و برعکس از ایده‌های اصلی در شکل گیری بنا بوده است.

استفاده از شیشه‌های رنگی مات در جداره‌های بیرونی توالت‌ها که درختان و فضای سبز اطراف آن را در روی شیشه‌ها انعکاس می‌داد و حسی از در هم آمیختگی درون و بیرون به صورت توامان همراه دارد. شیشه‌های به رنگ نیلی کمرنگ این توالتها، با رنگ سبز درهای ورودی، پس از ورود به داخل بنا نیز با سایه روشن برگ‌های درختان اطراف روی شیشه‌های مات، همچنان تداوم می‌یابد. در شب نیز، روشنایی داخل این توالتها، همچون فانوس‌های کاغذی معماری ژاپنی، مسیر و روشنایی محوطه اطراف را تامین می‌نماید.

۱۰- نایو تامورا nao Tamura

وی یک طراح محصول است. با الهام از بسته‌بندی سنتی ژاپنی به نام Origata در زمین مثلثی شکل محدود با استفاده از زاویه تابش خورشید و سایه‌های مثلثی شکل ایجاد شده در بدنه بنا، آنرا طراحی نموده است. سنت تا خوردگی بسته‌بندی ژاپنی در مثلث‌های کوچک تاخورده، این بار از طریق سایه‌ها در روی پیشانی دیوارهای بنا ایجاد می‌شود.

۱۱- ماسامیچی تاکایاما Masamichi Takayama

در معماری سنتی ژاپنی، توالت‌ها با نام katayama نامیده می‌شده است. این توالت‌ها در انتهای زمین استقرار بنا و با دسترسی نسبتا دور تعبیه می‌شده است. این پیچیدگی و ابهام در توالت‌های سنتی ژاپنی، ایده اصلی طراحی تاکایاما در ایجاد دسترسی ابهام‌وار و با سلسله مراتب به توالت‌ها بوده که با دیوارهای متعدد متقاطع آنرا ارایه می‌نماید. دیوارهای بنا از بتن با طرح چوبی اجرا گردیده است تا هماهنگی بنا با پارک محوطه اطراف را نشان دهد.