از ارتش نیرومند هخامنشیان چه می‌دانیم؟

اول صبح؛ در تعطیلات نوروز ۱۴۰۳ توجهات به ایران باستان، به خصوص هخامنشیان زیاد شده است. هخامنشیان توانستند حدود ۱۵۰ الی ۲۰۰ سال بر مهم‌ترین کشورهای عالم حکمرانی کرده و یکی از بزرگترین و نخستین امپراتوری‌های تاریخ را بسازند. کوروش کبیر و جانشینانش توانستند بر پارس، ماد، پارت، لیدیه، سکاها، ایالات یونانی نشین، مصر، بخشی از هند، بابل، ایلام، آشور و… تسلط پیدا کنند.

اما رمز تسلط بر این همه ایالات و کشورها چیست؟ چگونه کوروش کبیر توانست اولین امپراتوری بزرگ تاریخ را به وجود آورد؟ یکی از علت‌های اصلی ایجاد این امپراتوری، ارتش منظم و نوین کوروش و جانشینانش است. هخامنشیان توانستند از طریق ایجاد نظم در ساختار ارتش خود، بزرگترین و قدرتمندترین نیروی نظامی عصر خویش را ساخته و بر امپراتوری‌های بزرگ زمان یعنی مصر و بابل و ماد و… پیروز شوند.

اما این ارتش چه ویژگی‌هایی داشته است؟ برای شناخت ارتش هخامنشیان و قدرتش باید ساختار آن را شناخت. ارتش هخامنشایان از دو بخش اصلی یعنی پیاده نظام و سواره نظام تشکیل شده بود. البته بخش نیروی دریایی نیز در زمان داریوش کبیر به ارتش هخامنشیان اضافه گردید، اما قدرت نیروی دریایی جانشینان کوروش هیچ گاه زیاد نبود و معمولا در تقسیمات نظامی هخامنشیان بدان اشاره نمی‌شود.

پیاده نظام مهم‌ترین بخش ارتش هخامنشیان را تشکیل می‌داد. این پیاده نظام در زمان کوروش از قلاب سنگداران، شمشیرزنان و نیزه داران و کمانداران تشکیل می‌شد، اما در زمان داریوش تغییراتی در آن ایجاد گردید. مهم‌ترین تغییری که داریوش در ارتش هخامنشیان به وجود آورد ایجاد «گارد جاویدان» بود.

این گارد ۱۰ هزار نفری که قلب ارتش هخامنشیان را تشکیل می‌داد، نظمی نوین داشت. این نیروی ۱۰ هزار نفری از ۱۰ لشگر هزار نفری تشکیل می‌شد. هر لشگر هزار نفری از ۱۰ هنگ صد نفری و هر هنگ ۱۰۰ نفری از ده گروه ده نفری تشکیل می‌گردید. این سربازان همواره با هم زندگی می‌کردند، از قدرت جسمانی زیادی برخوردار بودند و به محض کشته شدن یکی از این افراد، فرد دیگری با قدرت جسمانی زیاد جانشینش می‌شد. همچنین، اعضاء گارد جاویدان در کودکی به عضویت ارتش در می‌آمدند و بعد از تکمیل تعلیمات، وارد ارتش می‌شدند.

در کهنسالی نیز بازنشسته شده و به عنوان مدرس نظامی فعالیت می‌کردند. اعضاء گارد جاویدان فقط از پارس‌ها و مادها تشکیل می‌شدند و سایر اقوام نمی‌توانستند عضو گارد جاویدان شوند. اعضاء گارد وظیفه داشتند از شاه حفاظت کنند، اما در جنگ‌ها نیز شرکت کرده و غالبا فرماندهی را بر عهده داشتند.

پیاده نظام هخامنشی

بعد از گارد جاویدان، لشگر اصلی پیاده نظام قرار داشت. اعضاء این لشگر از اقوام و مردمی تشکیل می‌شد که تبعه دولت هخامنشیان بودند. لیدی ها، سکاها، یونانیان، ترک‌ها و بابلی‌ها اعضاء اصلی این لشگر بودند. پیش قراول پیاده نظام هخامنشی «ارابه رانان» بودند. ارابه رانان با ارابه‌های بزرگ خود که چرخشان مجهز به تیغه‌های بزرگ و تیزی هم بود، وظیفه داشتند سپاه دشمن را از هم گسسته و متفرق کنند. بعد از ارابه رانان، «سپرداران» قرار داشتند.

این افراد سپرهای بزرگ مستطیلی شکل و یک نیزه بزرگ داشتند و اولین سربازانی بودند که به مصاف دشمن می‌رفتند. بعد از این افراد، «شمشیرداران سبک اسلحه» بودند که با خنجرهای کوتاه به سمت دشمن حمله می‌کردند و در مرحله آخر، «کمانداران» و «قلاب سنگداران» بودند که با تیر و کمان و فلاخن به قلب لشگر دشمن حمله کرده و سعی می‌کردند نظم آنان را به هم بزنند.

به عبارت دیگر، در طول نبرد قلاب سنگداران و کمانداران و پیاده نظام در خط مقدم قرار گرفته و سواره نظام سبک اسلحه و پیاده نظام سنگین اسلحه در دو طرف سپاه قرار می‌گرفتند و آن‌ها را مورد حمایت خود قرار می‌دادند.

سواره نظام

ساختار سواره نظام هخامنشی مانند سواره نظام اشکانی است، اما تفاوت‌هایی نیز میان این دو وجود دارد. تفاوت بزرگ هخامنشیان و اشکانیان در این است که اشکانیان اتکاء زیادی به سواره نظام خود داشتند، اما هخامنشیان توجه زیادی به سواره نظام نداشتند و بیشتر به پیاده نظام خود توجه می‌کردند. با این حال، ساختار سواره نظام هر دو حکومت یکی بود.

در قلب سواره نظام هخامنشیان و اشکانیان سواره نظام سنگین اسلحه قرار داشت که زوبین و نیزه بلند داشتند و بعد از آن‌ها، سواره نظام سبک اسلحه قرار داشت که نیزه و شمشیر کوتاه داشتند. بیشتر سربازان سواره نظام هخامنشی از پارت ها، سکاها و مردم لیدیه بودند که همگی سوارکارانی زبده به شمار می‌آمدند.

نیروی دریایی

نیروی دریایی هخامنشیان در زمان داریوش کبیر ایجاد شد. هخامنشیان با کمک گرفتن از فنیقی‌ها که دریانوردانی خبره بودند، نیروی دریایی خود را ایجاد کردند. کشتی‌های هخامنشی دو دسته بودند: قایق‌های کوچک و کشتی‌های بزرگ. قایق‌های کوچک در رودخانه‌هایی مانند کارون و فرات و دجله فعالیت می‌کردند و کشتی‌های بزرگ در دریای مدیترانه و خلیج فارس دست به عملیات می‌زدند.

اگرچه نیروی دریایی هخامنشیان فعال بود، اما بار اصلی روی دوش پیاده نظام و سواره نظام (به خصوص پیاده نظام) بود و قایق‌ها و کشتی‌های جنگی هخامنشیان تاثیر زیادی بر روند جنگ‌ها نداشتند.