وقتی آرامگاه کوروش کبیر «مسجد مادر سلیمان» بود/ تصاویر

 اول صبح؛ به درستی معلوم نیست که دقیقا از چه زمانی و به چه دلیلی آرامگاه کوروش هخامنشی در نزد ایرانیان به عنوان آرامگاه «مادر حضرت سلیمان» شناخته شد؛ نامی که تا اواخر دورۀ قاجار همچنان بر روی این بنا باقی مانده بود.

آنچه مسلم است این است که این نام در دورۀ پس از ورود اسلام به این بنا داده شده است. برخی می‌گویند پس از اینکه علت اصلی ساخت بنا در طول چند قرن فراموش شد، مردم به خاطر عظمت بنا ساخت آن را به حضرت سلیمان نسبت دادند و آن را آرامگاه مادر ایشان دانستند.

نقاشی اوژن فلاندن از آرامگاه در سال ۱۲۱۸ شمسی؛ ستون‌هایی که در تصویر دیده می‌شوند بقایای مسجدی هستند که در زمان اتابک سعد بن زنگی با استفاده از سنگ‌های کاخ پاسارگاد ساخته شد.

برخی دیگر نیز اشاره کرده‌اند که وقتی سلیمان بن ابی‌جعفر، برادر هارون‌الرشید، برای حکومت به فارس آمده بود، مادرش را در نزدیکی این محوطه به خاک سپرد؛ از آن زمان اینجا به عنوان مقبره مادر سلیمان شناخته شد و با گذشت زمان مردم گمان کردند که منظور از سلیمان، حضرت سلیمان پیامبر است.

دربارۀ درستی هیچ یک از این نظرات سندی قطعی وجود ندارد اما به هر حال آنچه جای تردید ندارد این است که این بنا دست‌کم از قرن ششم هجری به عنوان مکانی مقدس برای مسلمانان شناخته می‌شده است.

به همین دلیل است که در ابتدای قرن هفتم، اتابک سعد بن زنگی حاکم فارس، با استفاده از سنگ‌های به جا مانده از کاخ پاسارگاد، در اطراف این آرامگاه مسجدی بنا کرد و بر دیواره‌های داخلی آن نیز کتیبه‌هایی اسلامی نصب کرد. به علاوه یک محراب نیز در درون مقبره ساخته شد که آیاتی از قرآن کریم به‌علاوۀ اسماء جلاله بر روی آن نقش بسته بود.

محرابی که در درون اتاقک آرامگاه ساخته شده و با آیات قرآن مزین شده بود؛ عکس از ارنست هرتسفلد، اوایل دهۀ ۱۳۰۰ شمسی

آنطور که مورخان نوشته‌اند، این مسجد که به مسجد مادر سلیمان نیز مشهور بوده، در طول چند قرن محل برگزاری انواع مراسم مذهبی و همینطور محل رجوع و احترام مردم بوده است. گفته شده که در دوره‌های مختلف در این مسجد نماز عید قربان و مراسم عزاداری روز عاشورا برگزار می‌شده است.

با وجود قدمت ۷۰۰ سالۀ مسجد پاسارگاد و اهمیت چشمگیر آن به لحاظ تاریخی، در سال ۱۳۵۰ و پیش از برگزاری مراسم جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی، بنای مسجد به طور کامل برچیده شد و سنگ‌های آن به محل کاخ پاسارگاد برگردانده شدند. بسیاری معتقدند که این کار که تحت عنوان مرمت آرامگاه کوروش انجام گرفت، اقدامی بر خلاف رویه‌های درست و پذیرفته‌شدۀ باستاشناسی بوده است.

کتیبه‌های اسلامی مربوط به دورۀ اتابکان فارس (قرن هفتم هجری) بر یکی از ورودی‌های «مسجد پاسارگاد»؛ این بقایای دورۀ اسلامی در سال ۱۳۵۰ و پیش از برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله، به بهانۀ مرمت آرامگاه از این مکان برچیده شدند. عکس از ارنست هرتسفلد

تابوت سنگی با کتیبه‌های اسلامی که در محوطۀ اطراف آرامگاه یافت شد. در قرون گذشته، به جهت احترام و تقدسی که این مکان به عنوان یک مسجد و زیارتگاه برای مسلمانان داشته است، در اطراف آن گورستانی نیز شکل گرفته بود. عکس از هرتسفلد