رقص زنگبتو؛ ارواحی که زیر یونجه می‌رقصند

اول صبح؛ در غرب آفریقا، آیینی با عنوان وودو (Voodoo) وجود دارد که قبایل و جوامع زیادی به آن اعتقاد دارند؛ این آیین یک سیستم اعتقادی مبتنی بر این ایده است که اجدادِ درگذشته با زنده‌ها هم‌زیستی دارند و به عنوان محافظ و عامل خیر برای آن‌ها عمل می‌کنند.

آیین وودو مناسک مختلفی را در بر می‌گیرد که شامل موسیقی، رقص می‌شوند. یکی از مهمترین این مراسمات، رقص «زنگبتو» (Zangbeto) نام دارد؛ رقصی که پلیس‌های غیررسمی جوامع محلی مسئول اجرای آن هستند. اما این افراد خودشان نمی‌رقسند بلکه صرفا مترسک رقصنده را به چرخش درمی‌آورند. این مترسک معمولا شامل توده‌ای از ساقه‌های یونجه یا برگ‌های خشک خرما است که وقتی شروع به چرخش می‌کند و به آن نگاه می‌کنید، انگار توسط یک روح نامرئی به حرکت درآمده است.

وودو چیست؟

عکس لوازم و عروسک‌های وودو

وودو (Voodoo) آیینی است که امروزه تقریباً ۶۰ میلیون نفر در غرب آفریقا و هاییتی پیرو دارد. در قاره آفریقا، معتقدان این آیین تا حد زیادی بخشی از جوامع آجا، یو و جوامع فون در بنین، توگو، غنا و نیجریه هستند که ۶۰ درصد از کل غرب آفریقا را تشکیل می‌دهند. منشأ این آیین را می‌توان به ۶۰۰۰ سال پیش در بنین کنونی ردیابی کرد. معتقدان اصلی وودو، یعنی قوم فون، بزرگترین گروه قومی بنین هستند که در نیجریه و توگو نیز جمعیتی حدود ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر دارند.

آیین وودو در طول تاریخ در معرض تصورات غلط و تفسیرهای نادرست زیادی بوده که بیشتر از سوی رسانه‌های غربی تبلیغ شده‌اند. غربی‌ها گاهی این آیین را مرتبط با شیطان پرستی و جادوی سیاه معرفی کرده‌اند. وودو در ساختاری کیهانی تجسم یافته که شامل اعمال و باورهای فلسفی و دارویی می‌شود. وودو دربرگیرنده اعتقاد به ارواح بدخواه و خیرخواهی است که به نیروهای مختلف روی زمین اختصاص داده شده‌اند و سلسله‌مراتب خاصی دارند و در برخی موارد می‌توانند نماینده قبایل یا ملل مختلف باشند.

یک مترسک رقص زنگبتو، قبل از شروع چرخش

یکی از اصول اولیه آیین وودو این است که در زندگی پس از مرگ، مردگان به قلمروی دیگری از واقعیت می‌روند و به اجدادی تبدیل می‌شوند که با زندگان همزیستی می‌کنند. آن‌ها می‌توانند در ازای هدایا و قربانی‌ها، از زندگان حمایت و به آن‌ها کمک کنند.

بُعد تشریفاتی وودو دربرگیرنده خدمت به ارواح با دعا خواندن و انجام مراسم مختلف برای درخواست لطف یا محافظت است. این آیین‌ها معمولاً شامل رقص‌های پیچیده با لباس‌ها و زیورآلات مختلف می‌شود و می‌تواند با دعا، ذکر و طبل زدن همراه باشد. رقص‌ها بیشتر ارواحی را نشان می‌دهند که رقصندگان را تسخیر کرده‌اند و سبب شده‌اند آن‌ها به حالت خلسه برسند. اعتقاد بر این است که این رقصندگان ماهیت ارواح را تجسم می‌بخشند و تعادل بین موجود زنده و نامرئی را تضمین می‌کنند. غیر از زنگبتو، سایر رقص‌های غرب آفریقا ویژگی‌های مشابهی دارند، مانند رقص دِ زائولی مردم گورو در ساحل کوت دی‌ووآق و رقص کومپوی مردم دیولا در سنگال و گامبیا.

زنگبتوی مردم اوگو

عکسی از رقص زنگبتو، این تودۀ یونجه در واقع بر روی یک چوب که محور عمودی آن را شکل می‌دهد به چرخش درمی‌آید و توهمی از وجود یک روح رقصنده را ایجاد می‌کند.

یکی از محبوب‌ترین رقص‌های وودو، رقص زنگبتو مردم اوگو است؛ یک گروه قومی از نیجریه و بنین. این رقص را نیروی پلیس غیررسمی جامعه اجرا می‌کند که ناظر ایمنی و حفاظت از مردم است و مجرمان را محکوم و مجازات می‌کند. زنگبتو به جای استفاده از خشونت برای کنترل جرم و جنایت، از «رقص» به عنوان نمایش قدرت استفاده می‌کند که مکانیزم موثری برای پلیس و تأمین امنیت جامعه در شب شده است. زنگبتو یک اصطلاح اوگوئی است که معنای آن «نگهبانان شب» است. تصور می‌شود نگهبانان شب ارواحی باشند که شامل اجداد جامعه می‌شوند.

مراسم زنگبتو برای فراخوانی ارواح اجداد و تجلی آن‌ها در دنیای مادی طراحی شده است. رقصنده‌ها در واقع انسان‌ها نیستند بلکه پوششی توده‌ای از برگ‌های خشک خرما یا یونجه بر روی یک ساختار چوبی هستند. برگ‌ها را گاهی به رنگ‌های مختلف رنگ می‌کنند که در جامعه معانی نمادین دارد. بالای این سازه ممکن است با یک ماسک پوشانده شود که در بسیاری از رقص‌های بالماسکه در این قسمت از آفریقا رایج است.

قبل از اینکه یک سازۀ زنگبتو با چرخش روی محور عمودی خود شروع به رقص کند، پوشش آن را باز می‌کنند تا به مخاطب نشان دهند هیچ انسانی داخل آن پنهان نشده است. وقتی زنگبتو آماده شد، شروع به چرخیدن می‌کند و در میدانی که توسط تماشاگران شگفت‌زده و فریادزن احاطه شده حرکت می‌کند. زنگبتو یک توهم بصری برجسته ایجاد می‌کند که موجب حیرت‌زدگی تماشاگران می‌شود: وقتی این ساختار پوشیده از یونجه شروع به چرخش فرفره‌وار خود می‌کند، به نظر می‌رسد یک روح نامرئی درون آن پنهان شده و در حال رقصیدن است.

عکسی از چرخش زنگبتو

در حین چرخش، پوشش یونجه، بسته به سرعت چرخش، باز و بسته می‌شود و این توهم را ایجاد می‌کند که اندازه و قدرتِ موجود رقصنده در حال ازدیاد است. زنگبتو ممکن است در زمان‌های مختلف مراسم، چرخیدن را متوقف کند تا به نگهبان‌هایی که روح را همراهی می‌کنند اجازه دهد پوشش یونجه را بلند یا کج کنند تا به مخاطبان نشان دهند هیچ حقه‌ای در کار نیست. در پاسخ به تردیدهای مخاطبان، مردان حتی ممکن است سازه را پیاده و وارونه کنند تا همه بتوانند فضای خالی داخل زنگبتو را از نزدیک ببینند. وقتی زنگبتو در حال رقصیدن است، گاهی ترس زیادی بین ساکنان ایجاد می‌شود، چون آن‌ها معتقدند این رقصنده تجسم قدرت ارواح و حتی خود ارواح است. اعتقاد بر اینست که این عمل جامعه را پاک و از آن‌ها در برابر ارواح شیطانی محافظت می‌کند.

درباره زنگبتو گفته شده که می‌تواند تکه‌های شیشه را بدون آسیب رساندن به خود ببلعد، روی آب راه برود یا آب را به شراب تبدیل کند. تمام این باورها در مراسم تجلی می‌یابند. همچنین گفته می‌شود زنگبتو می‌تواند کوچک شود و داخل یک بطری برقصد. برخی اجراها شامل «تولد» زنگبتوی کوچک‌تر می‌شود که از درون زنگبتوی بزرگ‌تر بیرون می‌آید و زمانی که مردان زنگبتوی «والد» را بلند می‌کنند، برای تماشاگران آشکار می‌شود. این کار علاوه بر ایجاد حس سرخوشی در مخاطب، نشان می‌دهد زنگبتو جنسیت ندارد و هم‌زمان مرد و زن است.

عکسی از یک زنگبتو یا «نگهبان شب»

زنگبتو قرن‌ها پیش در غنا، توگو و بنین سرچشمه گرفت، زمانی که طبق افسانه‌ها، یک مرد قبیلۀ اوگو توسط دشمنان تعقیب شد؛ او باید شبانه بدون جلب توجه از شهر خود فرار می‌کرد. او برای تغییر چهره‌ی خود از قدرت‌های ماوراءطبیعی استفاده کرد و بدنش را با برگ‌های خشک پوشاند و با بوق صداهای حیوانات را از خود درآورد. افسانۀ دیگری حاکی از آن است که زنگبتو نشأت‌گرفته از گروهی از مردان است که هدفشان محافظت از جامعه ساحلی‌شان در برابر پادشاهی‌های همسایه بوده که می‌خواستند به آن‌ها حمله کنند.

وودو از نگاه غربی

از نظر تاریخی، دنیای غرب وودو را به عنوان یک عمل اغراق‌آمیز و شیطانی رد کرده است. برای نمونه در ایالات متحده، بدگویی از وودو حداقل به دهه ۱۸۶۰ بازمی‌گردد، زمانی که خیلی‌ها از دید منفی افکار عمومی نسبت به چنین اعمالی استفاده کردند تا شهروندی آمریکایی‌های آفریقایی‌تبار یا حق رأی آن‌ها را رد کنند. دیدگاه‌های مخالف تا آنجا پیش رفتند که حتی پس از زلزله و اپیدمی وبا در هاییتی در سال ۲۰۱۰، خیلی‌ها برگزاری این آیین را عامل این فجایع دانستند.